Powodzie w Chinach w 1931 roku – największa klęska żywiołowa w historii ludzkości
Powodzie w Chinach w 1931 roku są uznawane za jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w dziejach i prawdopodobnie największą klęskę żywiołową XX wieku. Ta seria katastrofalnych wylewów, która nawiedziła środkowe Chiny między czerwcem a listopadem, pochłonęła według różnych szacunków życie od 422 tysięcy do nawet 4 milionów ludzi.
Kataklizm bezpośrednio dotknął od 25 do 53 milionów osób na obszarze około 180 tysięcy kilometrów kwadratowych – powierzchni równej terytorium Anglii i połowy Szkocji łącznie.
Przyczyny meteorologiczne i środowiskowe katastrofy
Czynniki klimatyczne
Źródłem powodzi z 1931 roku była złożona interakcja zjawisk meteorologicznych i działalności człowieka, która miała miejsce na przestrzeni kilku lat poprzedzających katastrofę. W latach 1928–1930 Chiny doświadczyły bezprecedensowej suszy, która znacząco osłabiła naturalną odporność środowiska na gwałtowne zmiany hydrologiczne. Następnie wyjątkowo surowa zima na przełomie 1930 i 1931 roku przyniosła intensywne opady, gromadząc w górnych partiach dorzeczy głównych rzek ogromne rezerwy wody w postaci śniegu i lodu.
Wiosną 1931 roku gwałtowne roztopy zbiegły się z obfitymi deszczami. Prawdziwa katastrofa nadeszła jednak latem, gdy region nawiedził niezwykle aktywny monsun. Dla porównania, w przeciętnym roku dorzecze Jangcy nawiedzały dwa cyklony – tymczasem w samym tylko lipcu 1931 roku było ich aż dziewięć. Cztery stacje meteorologiczne wzdłuż rzeki zarejestrowały w ciągu miesiąca opady przekraczające 600 milimetrów, co stanowiło ponad półtoraroczną normę.
Rola zjawiska El Niño
Współczesne badania naukowe wskazują, że powódź z 1931 roku była wynikiem nałożenia się na siebie skutków zjawiska El Niño oraz fal atmosferycznych znad kontynentu eurazjatyckiego. Badacze z Chińskiej Akademii Nauk wykazali, że uporczywe lipcowe opady wiązały się z utrzymującym się wyżem nad zachodnim Pacyfikiem. Został on dodatkowo wzmocniony przez anomalie temperatury powierzchni morza w tropikalnej części Oceanu Indyjskiego, będące następstwem zjawiska El Niño.
Czynniki antropogeniczne
Klęska żywiołowa z 1931 roku nie była zjawiskiem wyłącznie naturalnym. Przyczyniła się do niej także wielowiekowa, nieodpowiedzialna działalność człowieka w rejonie Doliny Jangcy. Intensywna ekspansja rolnicza, nadmierne wylesianie, osuszanie terenów podmokłych oraz nieprzemyślana rozbudowa systemów wałów przeciwpowodziowych przekształciły naturalne cykle powodziowe, będące integralną częścią ekosystemu rzecznego, w niszczycielskie kataklizmy.
Historyk Pierre-Étienne Will opisał ten proces jako „cykl hydrauliczny” – wzorzec, w którym inwestycje w systemy wałów początkowo chroniły społeczności, ułatwiając ekspansję gospodarczą. Jednak gdy rozwój przekroczył granice zrównoważoności, infrastruktura nie była w stanie wytrzymać rosnącej presji wody. Sytuację dodatkowo pogarszały korupcja oraz przekierowywanie funduszy przeznaczonych na utrzymanie wałów na cele militarne w niestabilnym politycznie okresie późnej dynastii Qing i początków Republiki Chińskiej.
Przebieg i skala katastrofy
Chronologia wydarzeń
Pierwsze oznaki nadchodzącej katastrofy pojawiły się już w czerwcu 1931 roku, gdy mieszkańcy nizinnych obszarów zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów. Sytuacja dramatycznie pogorszyła się w lipcu, kiedy to intensywne opady i seria cyklonów spowodowały gwałtowny wzrost poziomu wód w trzech głównych rzekach: Jangcy (Chang Jiang), Rzece Żółtej (Huang He) oraz Huai He.
Kulminacja powodzi nastąpiła 19 sierpnia 1931 roku. W Hankou (dzisiejszy Wuhan) poziom wody w Jangcy przekroczył średni stan o 16 metrów, osiągając rekordową wysokość 16,15 metra (53 stóp) – najwyższą od początku systematycznych pomiarów w połowie XIX wieku. Wysoki stan wody utrzymywał się przez kilka miesięcy, a samo miasto pozostawało zalane na obszarze 83 kilometrów kwadratowych przez blisko trzy miesiące.
Do największej tragedii doszło jednak 25 sierpnia 1931 roku, gdy rwące wody Wielkiego Kanału przerwały wały wzdłuż jeziora Gaoyou. W samym tylko hrabstwie Gaoyou utonęło 18 tysięcy osób, a około 200 tysięcy ludzi zginęło podczas snu w wyniku nagłego zalania. To pojedyncze wydarzenie stało się symbolem całej katastrofy.
Obszar i ludność dotknięta kataklizmem
Powodzie objęły obszar około 180 tysięcy kilometrów kwadratowych – powierzchnię porównywalną z terytorium Anglii i połowy Szkocji. Najbardziej ucierpiało osiem prowincji środkowych Chin: Anhui, Hubei, Hunan, Jiangsu, Zhejiang, Jiangxi, Henan i Shandong. Lokalne wylewy wystąpiły jednak na znacznie szerszym obszarze – od Rzeki Perłowej na południu po rzeki Songhua i Yalu na północy, przy granicy z Koreą.
Ówczesne rządowe szacunki wskazywały, że kataklizm dotknął 25 milionów ludzi. Współczesne analizy historyczne sugerują jednak, że prawdziwa liczba mogła sięgać nawet 53 milionów. Średnio 40% poszkodowanej ludności zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów, przy czym w południowej prowincji Anhui odsetek ten wyniósł aż 61%.
Skutki humanitarne i społeczne
Bezpośrednie ofiary powodzi
Szacunki dotyczące liczby ofiar śmiertelnych znacznie się różnią w zależności od źródła. Badania terenowe Uniwersytetu w Nankinie, przeprowadzone pod kierownictwem Johna Lossinga Bucka, wykazały, że w pierwszych stu dniach katastrofy utonęło około 150 tysięcy osób, co stanowiło mniej niż jedną czwartą wszystkich zgonów. Chińscy historycy, opierając się na ówczesnych raportach i statystykach, podają liczbę 422 420 ofiar. Z kolei zachodnie źródła sugerują, że ostateczna liczba zmarłych, uwzględniając długofalowe skutki głodu i chorób, mogła wynieść od 3,7 do 4 milionów ludzi.
Kryzys żywnościowy i ekonomiczny
Powódź zniszczyła letnie zbiory oraz ogromne zapasy magazynowanego zboża, wywołując kryzys żywnościowy na niespotykaną skalę. W całej Dolinie Jangcy zniszczeniu uległo około 15% upraw pszenicy i ryżu, choć na obszarach bezpośrednio dotkniętych kataklizmem odsetek ten był znacznie wyższy.
Kataklizm spowodował gwałtowny spadek wartości pracy, ziemi i zwierząt pociągowych, podczas gdy ceny zboża drastycznie wzrosły. Sytuacja ta doprowadziła do zjawiska, które ekonomista Amartya Sen określił mianem „załamania uprawnień” (failure of entitlements) – ludzie, mając teoretycznie dostęp do żywności, tracili możliwość jej zakupu z powodu utraty źródeł dochodu.
W wielu regionach woda utrzymywała się aż do jesieni, uniemożliwiając zasianie oziminy, co przedłużyło kryzys żywnościowy na kolejny rok. Poziom desperacji był tak wysoki, że odnotowywano przypadki kanibalizmu, sprzedawania dzieci oraz żywienia się korą drzew i chwastami.
Epidemie i choroby
Choroby były zdecydowanie główną przyczyną zgonów w trakcie i po powodzi – odpowiadały za 70% wszystkich zgonów w społecznościach wiejskich i aż 87% w obozach dla uchodźców. Masowe przemieszczanie się ludności oraz zniszczenie infrastruktury sanitarnej stworzyły idealne warunki do rozprzestrzeniania się patogenów.
Wśród najczęstszych chorób, przenoszonych przez zanieczyszczoną wodę i owady, znajdowały się czerwonka, tyfus i cholera. Sama epidemia cholery, która wybuchła w maju 1932 roku, oficjalnie spowodowała 31 974 zgony i ponad 100 tysięcy zachorowań. Przeludnienie sprzyjało także rozprzestrzenianiu się odry i ospy. Co więcej, zalane tereny stworzyły idealne warunki dla rozwoju komarów, co doprowadziło do epidemii malarii, która pochłonęła życie około 300 tysięcy osób. Zwiększona populacja ślimaków słodkowodnych przyczyniła się z kolei do wzrostu zachorowań na schistosomatozę.
Reakcje rządu i pomoc międzynarodowa
Utworzenie Krajowej Komisji Pomocy Powodziowej
Powódź z 1931 roku była jednym z pierwszych poważnych testów dla rządu Kuomintangu, który w 1927 roku przejął kontrolę nad znaczną częścią Republiki Chińskiej. Gdy ujawniła się skala katastrofy, rząd powołał 22 sierpnia 1931 roku Krajową Komisję Pomocy Powodziowej (National Flood Relief Commission – NFRC). Na jej czele stanął Song Ziwen (T.V. Soong), wybitny polityk Kuomintangu i szwagier Czang Kaj-szeka.
Komisja zatrudniała wielu chińskich i zagranicznych ekspertów, w tym słynnego epidemiologa Wu Liande, ministra zdrowia Liu Ruihenga, specjalistę ds. zdrowia publicznego Johna Granta oraz inżyniera hydraulika Olivera Todda. W działania zaangażowali się nawet słynni lotnicy Charles i Anne Lindbergh, którzy przeprowadzili rozpoznanie lotnicze terenów dotkniętych kataklizmem. Chociaż Song Ziwen pozostawał formalnym szefem NFRC, w obliczu niestabilności politycznej i japońskiej inwazji na Mandżurię, faktyczne kierowanie akcją pomocową powierzono Johnowi Hope Simpsonowi, brytyjskiemu ekspertowi ds. uchodźców, wysłanemu przez Ligę Narodów.
Finansowanie i pomoc międzynarodowa
Powódź wywołała hojną reakcję charytatywną w kraju i na świecie. Szczególnie duże darowizny napłynęły od chińskich społeczności z zagranicy, zwłaszcza z Azji Południowo-Wschodniej. W Stanach Zjednoczonych słynna pisarka Pearl S. Buck napisała serię opowiadań, w których apelowała o wsparcie finansowe dla ofiar.
Mimo to latem 1931 roku NFRC znalazła się w poważnych tarapatach finansowych. Próby pozyskania funduszy poprzez emisję obligacji nie powiodły się z powodu japońskiej inwazji na Mandżurię, która spowodowała załamanie chińskiego rynku. Ostatecznie komisji udało się wynegocjować z rządem Stanów Zjednoczonych kluczową pożyczkę w postaci 450 tysięcy ton pszenicy i mąki.
Program odbudowy i zatrudnienia
Po zapewnieniu finansowania NFRC przystąpiła do monumentalnego programu odbudowy. Najambitniejszym przedsięwzięciem był projekt oparty na zatrudnieniu, w ramach którego zatrudniono 1,1 miliona robotników do odbudowy blisko 2 tysięcy kilometrów wałów w pierwszej połowie 1932 roku. Ilość robót ziemnych wykonanych w ciągu zaledwie sześciu miesięcy była tak ogromna, że wystarczyłaby do usypania wału o wysokości i szerokości dwóch metrów wokół całego równika.
Jednak pomimo oficjalnych pochwał, kampania pomocowa nie odniosła pełnego sukcesu. Śmiertelność w obozach dla uchodźców była znacznie wyższa niż w społecznościach wiejskich. W jednym z obozów w prowincji Jiangxi 2476 z 20 249 uchodźców zmarło w ciągu zaledwie trzech miesięcy, co odpowiadało rocznej śmiertelności na poziomie 48,9%. W innym obozie wybuchła epidemia odry, która tylko w grudniu 1931 roku zaraziła 1491 osób, powodując 682 zgony, głównie wśród dzieci.
Długoterminowe konsekwencje i znaczenie historyczne
Wpływ na rozwój infrastruktury wodnej
Doświadczenia związane z powodzią z 1931 roku fundamentalnie wpłynęły na chińską strategię zarządzania zasobami wodnymi. W 1953 roku, po zakończeniu wojny domowej, przywódca Komunistycznej Partii Chin Mao Zedong udał się nad Jangcy, aby promować projekt Tamy Trzech Przełomów jako ostateczne rozwiązanie problemu powodzi. „Socjalistyczny projekt Tamy Trzech Przełomów powinien przewyższyć inne wielkie projekty w historii Chin, takie jak Wielki Mur cesarza Qin Shi Huanga czy Wielki Kanał cesarza Sui Yang Di” – stwierdził.
Projekt wznowiono w latach 80. XX wieku, a hydroelektrownia Tama Trzech Przełomów rozpoczęła pełną działalność w 2012 roku, stając się największą na świecie elektrownią pod względem mocy zainstalowanej. Zaprojektowano ją w głównym celu, jakim była kontrola powodzi na Jangcy, a jej budowa stanowiła bezpośrednią odpowiedź na traumatyczne doświadczenia z 1931 roku.
Konsekwencje polityczne i społeczne
Katastrofa z 1931 roku miała również poważne konsekwencje polityczne. Nieudolność rządu Kuomintangu w zapewnieniu skutecznej pomocy wszystkim poszkodowanym społecznościom została wykorzystana przez Partię Komunistyczną jako dowód na niewydolność reżimu. Komuniści nagłaśniali przypadki korupcji i złego zarządzania podczas akcji ratunkowej, używając ich jako argumentów w swojej propagandzie.
Co więcej, konflikt między Kuomintangiem a Partią Komunistyczną znacznie utrudnił dystrybucję pomocy na zalanych terenach i opóźnił odbudowę rolnictwa. W niektórych regionach bojówki komunistyczne oraz zwykli bandyci atakowali łodzie, rekwirowali zapasy i porywali pracowników humanitarnych.
Znaczenie w kontekście historii katastrof
Powódź w Chinach z 1931 roku jest często uznawana za największą klęskę żywiołową XX wieku, a być może nawet całej zapisanej historii ludzkości. Jak zauważył Steve Harnsberger, wnuk misjonarza zaangażowanego w akcję ratunkową: „Powódź z 1931 roku zabiła 15 razy więcej ludzi niż tsunami w Indonezji w 2004 roku, a jednak niemal o niej zapomniano. Historia skupiła się na innych katastrofach tamtego okresu. Uwaga Chin była pochłonięta wojną domową, na północy trwała japońska inwazja, a świat pogrążony był w Wielkim Kryzysie”.
Wnioski i nauki na przyszłość
Powodzie w Chinach z 1931 roku stanowią tragiczny przykład tego, jak czynniki naturalne i ludzkie mogą się ze sobą spleść, prowadząc do katastrofy o niewyobrażalnej skali. Kataklizm ten nie był zjawiskiem czysto naturalnym ani wyłącznym skutkiem działalności człowieka – był wynikiem złożonej interakcji obu tych sfer, spotęgowanej przez niestabilność polityczną i kryzys gospodarczy.
Doświadczenia tej tragedii podkreślają kluczowe znaczenie odpowiedniego zarządzania środowiskiem, dbałości o infrastrukturę przeciwpowodziową oraz posiadania skutecznych systemów wczesnego ostrzegania. Współczesne badania nad powodzią z 1931 roku uwypuklają również wagę międzynarodowej współpracy w zarządzaniu klęskami żywiołowymi oraz konieczność uwzględniania zmian klimatycznych w długoterminowym planowaniu.
Historia powodzi z 1931 roku przypomina o kruchości ludzkiej egzystencji w obliczu sił natury oraz o tym, jak decyzje polityczne i gospodarcze mogą wpływać na odporność społeczeństwa na wyzwania środowiskowe. W erze globalnego ocieplenia i rosnącej częstotliwości ekstremalnych zjawisk pogodowych, lekcje płynące z tej historycznej tragedii pozostają niezwykle aktualne dla planowania i zarządzania ryzykiem w XXI wieku.